Zgodnie z treścią art. 52. § 1. Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego „Z ważnych powodów każdy z małżonków może żądać ustanowienia przez sąd rozdzielności majątkowej”. Powyższe oznacza, że możliwe jest ustanowienie przymusowego ustroju majątkowego małżeńskiego na drodze sądowej wyłącznie z ważnych powodów. Kodeks rodzinny i opiekuńczy nie definiuje wprost tego pojęcia, natomiast doktryna, orzecznictwo oraz rozliczne publikacje zawierają szereg informacji na ten temat. Bardzo trafnie wyjaśnia to wyrok Sądu Najwyższego z 31 stycznia 2003 roku (sygn.. akt IV CKN 1710/2000), zgodnie z którym „są to te wszystkie okoliczności, które powodują, że w danej sytuacji wspólność ustawowa przestaje służyć dobru drugiego z małżonków czy też dobru założonej przez małżonków rodziny.”
Co może zostać uznane za ważne powody?
Przez sformułowanie „ważne powody” należy zatem rozumieć wystąpienie zespołu okoliczności powodujących, że dalsze istnienie ustawowej wspólności małżeńskiej narusza lub powoduje znaczne zagrożenie interesu majątkowego jednego z małżonków, a także z reguły dobra reszty członków ich rodziny. Teza taka wynika wprost wyroku Sądu Najwyższego z 20 czerwca 2000 roku (sygn.. akt III CKN 287/2000). Jedną z głównych cech, które można zaliczyć do grona „ważnych powodów” jest separacja faktyczna małżonków skutkująca trwałym zerwaniem wszelkich więzi stron. Jej zasadniczym elementem pozostaje przeważnie zakończenie stosunków majątkowych stron oraz brak dalszej możliwości podejmowania wspólnych decyzji finansowych połączony z prowadzeniem osobnych gospodarstw domowych. Problematyki tej dotyka wyrok Sądu Najwyższego z 4 listopada 2004 roku (sygn.. akt V CK 215/2004).
Ponadto za „ważne powody” mogą zostać uznane takie kwestie jak niegospodarność jednego z małżonków, brak zaspokajania potrzeb rodziny lub trwonienie przez niego wspólnego majątku. Także realne zagrożenie przeprowadzenia postępowania egzekucyjnego z majątku wspólnego w celu zaspokojenia wierzyciela jednego z małżonków może zostać zaklasyfikowane do tej kategorii. Istotnymi przesłankami do ustanowienia przez sąd rozdzielności majątkowej są również wszelkiego rodzaju nałogi jednego z małżonków. Niezależnie od tego, czy mamy do czynienia z alkoholizmem, narkomanią, czy hazardem, jest to w dużej mierze wystarczający powód do uznania, że pozostawanie we wspólności majątkowej z uzależnionym pozbawione jest celowości, zakładając jednak, że te powody muszą mieć charakter majątkowy.
Skutku rozdzielności majątkowej
Należy pamiętać, że orzeczenie ustanawiające przymusowy ustrój majątkowy nie prowadzi do podziału majątku wspólnego lecz powoduje powstanie ustroju majątkowego składającego się z dwóch majątków – osobistego męża i osobistego żony, w których skład wchodzą również udziały w ich majątku wspólnym. Ciekawostką jest fakt, że w wyjątkowych przypadkach sąd może ustanowić rozdzielność majątkową z datą wcześniejszą niż dzień wytoczenia powództwa. Następuje to w szczególności w sytuacji gdy małżonkowie już od jakiegoś czasu żyli w separacji faktycznej, mimo iż co do zasady rozdzielność majątkowa powstanie z dniem, w którym zapadł wyrok ją ustanawiający.
Rozdzielność majątkowa w trakcie rozwodu
Podnieść również należy, że postępowanie rozwodowe pomiędzy stronami nie stoi na przeszkodzie ustanowieniu pomiędzy nimi rozdzielności majątkowej z datą wsteczną. W uchwale z dnia 5 listopada 1993 roku, sygn. akt III CZP 151/93 („Biuletyn SN” 1993, nr 11, s. 13) Sąd Najwyższy orzekł, że jeżeli sprawa o zniesienie wspólności majątkowej małżeńskiej została wytoczona przed uprawomocnieniem się wyroku orzekającego rozwód nie jest wyłączone orzeczenie przez sąd na podstawie art. 52 § 2 k.r.o. o zniesieniu wspólności ustawowej z datą wsteczną.
Analogicznie, Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 14 kwietnia 1994 roku, sygn. akt III CZP 44/94 (OSNC 1994, nr 10, poz. 190) stwierdził, że orzekanie o zniesieniu wspólności majątkowej z datą wsteczną jest dopuszczalne także po prawomocnym rozwiązaniu małżeństwa przez rozwód, jeżeli powództwo zostało wytoczone przed tą datą. Żądanie zniesienia wspólności majątkowej z datą wsteczną ma charakter samodzielny, jest wyrazem istnienia po stronie jednego z małżonków interesu prawnego polegającego nie tylko na zniesieniu współwłasności, ale także na tym, by to zniesienie nastąpiło w określonej dacie – wcześniejszej niż data prawomocności wyroku orzekającego rozwód.
Brak zgody małżonka
Warto zaznaczyć, że ustrój taki powstaje najczęściej niezależnie od woli samego małżonka występującego w charakterze pozwanego. Żądanie ustanowienia przez sąd rozdzielności majątkowej jest więc przeważnie krokiem ostatecznym, na który decyduje się małżonek będący stroną powodową, gdy wobec braku porozumienia stron niemożliwym staje się zawarcie umowy majątkowej małżeńskiej przed notariuszem.