Zachowek jest instytucją chroniącą spadkobiercę ustawowego. Zgodnie bowiem z ustawowym założeniem, zachowek stanowi określoną wartość, którą najbliższe osoby powinny otrzymać od spadkodawcy. Prawo do zachowku przysługuje zarówno w przypadku dziedziczenia testamentowego, jak i ustawowego, powstaje z chwilą otwarcia spadku. Artykuł 991 Kodeksu cywilnego określa, że prawo do zachowku przysługuje zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, ale jedynie wtedy, gdy byliby oni powołani do spadku z ustawy. Zachowek wynosi połowę, a jeśli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeśli zstępny uprawniony jest małoletni – 2/3 udziału spadkowego, który by przypadł danej osobie przy dziedziczeniu ustawowym. Z kolei od kogo możemy żądać zachowku pisałam tutaj.
Często zdarza się bowiem sytuacja, że jeden ze spadkobierców (dziecko lub wnuk) jest w bardzo bliskim kontakcie ze spadkodawcą, opiekuje się nim, a nawet wspólnie z nim prowadzi gospodarstwo domowe. Niejednokrotnie inni spadkobiercy ustawowi nie utrzymują żadnego kontaktu ze spadkodawcą, nie interesują się nim oraz nie zajmują. W takiej sytuacji pomimo sporządzenia testamentu na spadkobiercy testamentowym spoczywać będzie co do zasady obowiązek zapłaty zachowku. Jak zatem uchronić przyszłego spadkobiercę od konieczności zapłaty zachowku? Możliwości jest kilka.
Wydziedziczenie
Po pierwsze, prawo przewiduje instytucję wydziedziczenia. Jednakże spadkodawca może pozbawić uprawnionych do zachowku jedynie w szczególnych sytuacjach. W artykule 1008 Kodeksu cywilnego zostały wymienione wszystkie podstawy do wydziedziczenia. Spadkodawca może w testamencie pozbawić zstępnych, małżonka i rodziców zachowku, jeżeli uprawniony do zachowku:
- wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego;
- dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci;
- uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.
Są to poważne naruszenia przez uprawnionego względem spadkodawcy. Zachowanie uprawnionego, aby stanowiło podstawę wydziedziczenia musi być obiektywnie naganne. Ponadto, postępowanie spadkobiercy ma być uporczywe, zaś zachowania długotrwałe, ciągłe lub powtarzające się. Należy pamiętać, że wydziedziczenie musi nastąpić w testamencie. Spadkodawca może wydziedziczyć uprawnionego w całości albo w części. Trzeba zatem w prawidłowy sposób sporządzić testament, wskazując w nim jasno zamiar wydziedziczenia konkretnego spadkobiercy. Ostatnim warunkiem skutecznego wydziedziczenia jest opisanie przyczyny wypowiedzenia w treści testamentu. Podkreśleniu wymaga fakt, że wydziedziczenie spadkobiercy w pewnych warunkach spowoduje, że na spadkobiercy testamentowym będzie spoczywał obowiązek zapłaty zachowku na rzecz dzieci lub wnuków osób, które zostały wydziedziczone.
Umowa dożywocia
Po drugie, aby uchronić przyszłego spadkobiercę przed koniecznością zapłaty zachowku, można zawrzeć z nim umowę dożywocia. Umowa ta została uregulowana w art. 908 Kodeksu cywilnego. Zobowiązuje ona zbywcę do przeniesienia własności nieruchomości na przyszłego spadkobiercę w zamian za świadczenie polegające na zapewnieniu dożywotniego utrzymania, określone w jej treści, a w braku takiego określenia w umowie o dożywocie w zamian za świadczenie polegające na zapewnieniu dożywotniego utrzymania zawartych ustawowo. Jest ona zawierana zawsze na czas życia dożywotnika, na czas oznaczony Powoduje to, że nieruchomość jest wyłączana z zakresu majątku branego pod uwagę przy ustalaniu rozmiaru zachowku. Umowa dożywocia różni się od darowizny tym, iż w zamian za przeniesienie własności nieruchomości nabywca zobowiązuje się zapewnić zbywcy dożywotnie utrzymanie, jest ona traktowana jako umowa wzajemna. Dzięki temu, że nieruchomość nie została przeniesiona w drodze darowizny, nie można żądać od jej wartości zapłaty zachowku. Ponadto, w przypadku sprawowania nienależytej opieki przez przyszłego spadkobiercę, można dochodzić swoich praw na drodze sądowej, a nawet odebrać zbytą nieruchomość. Jednocześnie należy pamiętać, że umowa ta jest obciążona obowiązkiem zapłaty podatku od czynności cywilnoprawnych.
Jak widać, istnieją skuteczne sposoby na uchronienie spadkobiercy przed koniecznością zapłaty zachowku. Wszelkie możliwości zależne są od faktycznych okoliczności danej sprawy. W przypadku bowiem wydziedziczenia należy mieć poważne i uzasadnione podstawy.