Zgodnie z art. 1039 § 1 k.c. jeżeli w razie dziedziczenia ustawowego dział spadku następuje między zstępnymi albo między zstępnymi i małżonkiem, spadkobiercy ci są wzajemnie zobowiązani do zaliczenia na schedę spadkową otrzymanych od spadkodawcy darowizn oraz zapisów windykacyjnych, chyba że z oświadczenia spadkodawcy lub z okoliczności wynika, że darowizna lub zapis windykacyjny zostały dokonane ze zwolnieniem od obowiązku zaliczenia. Powyższe oznacza, iż zaliczenie darowizny do spadku będzie konieczne w sytuacji, gdy:
- dziedziczenie następuje na podstawie ustawy (spadkodawca nie sporządził testamentu);
- dział spadku dokonywany jest pomiędzy zstępnymi (dziećmi, wnukami itp.) albo pomiędzy nimi, a małżonkiem spadkodawcy;
- z oświadczenia spadkodawcy lub okoliczności nie wynika, by darowizna została dokonana ze zwolnieniem od obowiązku zaliczenia;
- darowizna nie ma charakteru drobnego.
W tym miejscu wskazać należy, iż dalszy zstępny spadkodawcy (np. wnuk) zobowiązany jest do zaliczenia na przypadającą mu schedę spadkową darowizn dokonanych przez spadkodawcę na rzecz jego wstępnego (rodzica). Natomiast małżonek spadkodawcy nie ma obowiązku zaliczenia na schedę spadkową darowizny otrzymanej od spadkodawcy przed zawarciem z nim małżeństwa (tak Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 14 czerwca 1977 roku, sygn.. akt III CZP 42/77, publ. LEX).
Ponadto przez pojęcie „darowizna” należy rozumieć wszelkie przysporzenia dokonane pod tytułem darmym, które za życia spadkodawcy przeszły z jego majątku do majątku spadkobiercy i stały się własnością tego ostatniego. Zaliczeniu podlegają więc także inne korzyści, jakie nieodpłatnie otrzymał spadkobierca od spadkodawcy (tak Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 9 grudnia 2010 roku, sygn.. akt III CSK 39/10, publ. LEX), przy czym świadczenie pracy lub usług dokonywanych w ramach pomocy rodzinnej przy rozbudowie domu nie będzie stanowiło darowizny w rozumieniu art. 1039 § 1 k.c. i w konsekwencji nie będzie podlegało zaliczeniu na schedę spadkową (tak Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 6 marca 2002 roku, sygn.. akt V CKN 876/00, publ. LEX).
Doliczenie darowizny do spadku polega na operacji rachunkowej i sprowadza się do tego, że wartość darowizn dolicza się do spadku lub do części spadku, która ulega podziałowi pomiędzy spadkobiercami, po czym oblicza się schedę spadkową każdego z tych spadkobierców, a następnie każdemu z nich zalicza się na poczet jego schedy wartość darowizny podlegającej zaliczeniu. Przykładowo jeżeli po spadkodawcy, który pozostawił spadek o wartości 100 000 zł dziedziczy żona i dwoje dzieci, zaś za życia spadkodawcy uczynił on (już w trakcie trwania małżeństwa) darowiznę na rzecz swojej żony w wysokości 200 000 zł to scheda każdego ze spadkobierców wyniesie po 100 000 zł (100 000 + 200 000 = 300 000 zł). Jednakże z uwagi na to, że wartość darowizny na rzecz żony przekracza jej udział w schedzie spadkowej to nie zostanie ona uwzględniona przy dziale spadku.
Wartość przedmiotu darowizny oblicza się według stanu z chwili jej dokonania i według cen z chwili działu spadku, zaś przyjęcie odmiennego sposobu oszacowania stanowi rażące naruszenie prawa i jest niedopuszczalne.